Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı

Otizm spektrum bozukluğu olan bireyler kendileri için belirlenen hedef davranışlara ulaşmak için sistematik öğretime gereksinim duyarlar. Sistematik öğretim davranış analizi ilkelerini temel alarak öğretimin bir plan doğrultusunda tutarlı bir şekilde sunulmasıdır. Sistematik öğretimin amacına ulaşması öğretimde etkililiği araştırmalarla ortaya konmuş etkili öğretim yöntemlerinin kullanılmasıyla mümkündür. Bu yöntemlerin neler olduğuna ilişkin farklı kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan çalışmalar bulunmakta; bu çalışmaların sonuçları otizm spektrum bozukluğu olan bireyler için etkili olan yöntemler konusunda bir bakış açısı sunmaktadır. İzleyen başlıklarda akademik becerilerin öğretiminde kullanımı önerilen öğretim yöntemleriyle birlikte söz edilen etkili yöntemlere yer verilmiştir.

Yanlışsız Öğretim Yöntemleri

Yanlışsız öğretim yöntemleri otizm spektrum bozukluğu olan bireylere tek basamaklı ve zincirleme becerilerin öğretiminde kullanılan etkili öğretim yöntemleridir. Yanlışsız öğretim yöntemlerinde, birey tepkide bulunmadan önce ipucu sunularak bireyin doğru tepkide bulunması sağlanır. Yanlışsız öğretim yöntemleri; a) sabit bekleme süreli öğretim, b) artan bekleme süreli öğretim, c) eş zamanlı ipucuyla öğretim, d) davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim, e) ipucunun sistematik olarak geri çekilmesiyle öğretim, f) davranış öncesi ipucu ve ipucunun geri çekilmesiyle öğretim, g) aşamalı yardımla öğretim, h) ipucunun giderek artırılmasıyla öğretim olarak sekiz grupta toplanır. Bu yöntemlerin her birinin uygulama basamakları farklılık göstermekle birlikte planlamada dikkate aldıkları ögeler ortaklık gösterir. Bu ögeler hedef uyaran, kontrol edici ipucu, deneme, yanıt aralığı, denemeler arası süre ve kontrol edici ipucunda yapılan silikleştirmedir. Hedef uyaran, bireyin tepkide bulunmasına zemin hazırlayan davranış öncesi uyaran olarak tanımlanmaktadır. Kontrol edici ipucu, öğretim sırasında bireyin doğru tepki vermesini sağlayacak olan ve birey için uygun olan tepki ipucudur. Deneme, bir öğretim oturumundaki davranış öncesi uyaranları, bireyin davranışını ve davranış sonrası uyaranları kapsar. Bir öğretim oturumunun kaç denemeden oluşacağı öğretim öncesinde belirlenir. Bu amaçla bireyin dikkat süresi ve kazandırılacak becerinin basamaklarının sayısı dikkate alınır. Yanıt aralığı, hedef uyaran ve ipucu sunulduktan, sonra bireyin yanıt vermesini beklemek üzere geçen süre olarak tanımlanmaktadır. Yanıt aralığının uzunluğuna karar verilirken, bireyin ve becerinin özelliklerine dikkat edilir. Denemeler arası süre, bireye hedef uyaran ve kontrol edici ipucu sunulduktan ve yanıt aralığı süresince bireyin yanıt vermesi beklendikten sonra yeni bir hedef uyaran sunmak üzere geçen süredir. İpucunun silikleştirilmesi ise sunulan tepki ipuçlarının zaman içinde türü ve miktarının değiştirilmesi ya da bir kerede ortamdan kaldırılmasıdır. İpucunun türünde yapılan değişiklik farklı ipucu kullanmayı gerektirir. Örneğin, model olma ipucundan sözel ipucuna geçiş ipucunun türünde yapılan bir değişikliktir. İpucunun miktarında değişiklik ise sunulan ipucunun yavaş yavaş arttırılması ya da azaltılması anlamına gelmektedir. Kullanılan öğretim yöntemine bağlı olarak bu silikleştirme türlerinden hangisinin kullanılacağına karar verilir. Aşağıda otizm spektrum bozukluğu olan bireyler için sıklıkla kullanılan yanlışsız öğretim yöntemlerinden sabit bekleme süreli öğretim ve eşzamanlı ipucuyla öğretim yöntemlerine ilişkin açıklamalara yer verilmiştir.

Sabit Bekleme Süreli Öğretim Tek basamaklı ve zincirleme becerilerin öğretiminde kullanılan etkili öğretim yöntemlerinden biridir. Sabit bekleme süreli öğretimde (a) sıfır saniye bekleme süreli denemeler ve (b) sabit bekleme süreli denemeler olmak üzere iki tür öğretim denemesi vardır. Sıfır saniye bekleme süreli denemelere öğrenciye dikkat sağlayıcı ipucu sunularak başlanır. Bu amaçla “Bugün seninle ... öğreneceğiz. Hazır mısın?” gibi ifadeler kullanılabilir. Bu süreçte bireyin hazır olduğunu jest, mimik, vücut hareketleri ile göstermesi ya da sözel olarak ifade etmesi pekiştirilerek öğretime başlanır. Ardından bireye hedef uyaran sunulur. Hedef uyaranın hemen ardından ise birey için uygun kontrol edici ipucu sunulur. Kontrol edici ipucu olarak jestsel ipucu, sözel ipucu, görsel ipucu, model ipucu, fiziksel ipucu sunulabilir. İpucunun ardından bireyin doğru tepkide bulunması için 4-5 saniye beklenir. Bireyin doğru tepkileri birincil ve ikincil pekiştireçlerden biri kullanılarak pekiştirilir. Birey yanlış
tepkide bulunduğunda ise ipucu tekrar sunularak hata düzeltmesi yapılabilir ya da bir sonraki denemeye geçilebilir. Sözü edilen bu döngü bir denemeyi oluşturur. Öğretmen planlandığı sıfır saniye bekleme süreli denemeler sona erdiğinde sabit bekleme süreli denemelere geçer.

Sıfır saniye bekleme süreli deneme sayısının ne olması gerektiğine ilişkin genel geçer bir kural bulunmamaktadır. Bu amaçla belirli sayıda deneme ya da oturum sayısı temel alınabileceği gibi birey sıfır saniye bekleme süreli denemelerde %100 düzeyinde doğru tepkide bulununcaya değin bu denemelere devam edilebilir. Bireyin bu denemelerde %100 düzeyinde tepkide bulunup bulunmadığını belirlemek için ise her öğretim öncesinde ya da belli aralıklarla kontrol edici ipucunun sunulmadığı değerlendirme (yoklama) oturumlarına yer verilir.

Sıfır saniye bekleme süreli denemelerin ardından sabit bekleme süreli denemelere geçilir. Sabit bekleme süreli denemelerde de öncelikle dikkat sağlayıcı ipucu sunulur. Ardından öğretmen hedef uyaranı sunar. Bireyin tepkide bulunması için 4-5 saniye bekler. Birey bu süre içerisinde doğru tepkide bulunursa pekiştirilir, birey bu süre içerisinde doğru tepkide
bulunamazsa kontrol edici ipucu sunulur. Birey ipucu sunulmadan önce doğru tepkide bulunursa veri toplama formunda ipucundan önceki doğru tepkiler kısmına “+”, yanlış tepkide bulunursa “-”; birey ipucu sunulduktan sonra doğru tepkide bulunursa veri toplama formuna ipucundan sonraki doğru tepkiler kısmına “+”, yanlış tepkide bulunursa “-” işareti konulur. Bireyin tepkide bulunmadığı durumlarda veri toplama formunda tepkide bulunmama kısmına işaretleme yapılır. Birey ipucu sunulmadan önce geçen süre içerisinde doğru tepkide bulununcaya değin bu denemelere devam edilir. 

Eşzamanlı İpucuyla Öğretim

 Eşzamanlı ipucuyla öğretim denemeleri sabit bekleme süreli öğretimde açıklanan sıfır saniye bekleme süreli denemeler gibi gerçekleştirilir. Bu denemelere dikkat sağlayıcı ipucu sunularak başlanır. Öğretmen “Bugün ... öğreneceğiz. Hazır mısın?” gibi ifadelerle bireyin dikkatini hedef davranışa ve öğretime çeker. Bireyin hazır olduğunu jest, mimik, vücut hareketleri ile göstermesi ya da sözel olarak ifade etmesi pekiştirilerek öğretime başlanır. İlk olarak hedef uyaran, hemen ardından ise kontrol edici
ipucu sunulur. İpucunun ardından bireyin doğru tepkide bulunması için 4-5 saniye beklenir. Bireyin doğru tepkileri birincil ve ikincil pekiştireçlerden biri kullanılarak pekiştirilir. Birey yanlış tepkide bulunduğunda ise ipucu tekrar sunularak hata düzeltmesi yapılabilir ya da bir sonraki denemeye geçilebilir. Sözü edilen bu döngü bir denemeyi oluşturur.

Eşzamanlı ipucuyla öğretim denemelerinde bireylere bağımsız olarak tepkide bulunma fırsatı verilmediğinden bireylerin hedef davranışı edinip edinmediği kontrol edici ipucunun sunulmadığı değerlendirme (yoklama) oturumları ile belirlenir. Bu amaçla her gün öğretime başlamadan önce ya da belli aralıklarla yoklama oturumları düzenlenir.